Στιςμέρες μας είναι πιο συνηθισμένο να μιλάμε όχι για την ανθρώπινη νοημοσύνη, αλλά για την «τεχνητή» κι όχι για την πραγματικότητα, αλλά για την «εικονική»-τεχνητή μορφή της. Όσοι ασχολούνται με τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές γνωρίζουν εδώ και αρκετά χρόνια την τεχνολογία της virtual reality ή της εικονικής πραγματικότητας στα ελληνικά, και των εφαρμογών της σε πολλούς τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Από τον υποψήφιο πιλότο μέσα σε έναν εξομοιωτή πτήσης μέχρι τα μικρά παιδιά που χρησιμοποιούν ένα βιντεοπαιχνίδι, η αίσθηση ενός τεχνητού κόσμου μέσα στον όποίο μπορεί να ζει κανείς και να κινείται νοιώθουμε ότι είναι μια νέα πραγματικότητα ιδιαίτερα αγαπητή για τον σημερινό άνθρωπο. Ήδη ετοιμάζονται εικονικά περιβάλλοντα όπως μια όμορφη πόλη με καταστήματα, μέσα στα οποία με τη βοήθεια του διαδικτύου θα μπορεί η εικόνα-εκπρόσωπος ενός ανθρώπου όπως ο ίδιος θα την έχει σχεδιάσει, να “περπατήσει”, να αγοράσει προϊόντα, να “συναντήσει” έναν συνάνθρωπο του από την άλλη άκρη του πλανήτη και να μιλήσει μαζί του.

Για τους ειδικούς επίσης της νέας τεχνολογίας η εκπαίδευση μέσω ηλεκτρονικού υπολογιστή ή η εκπαίδευση από απόσταση μέσω του διαδικτύου είναι ένας νέος τομέας ανάπτυξης πληροφοριακών συστημάτων. Το τελευταίο βήμα στην συνεχή εξέλιξη των Συστημάτων Εκπαίδευσης με τη βοήθεια υπολογιστή είναι τα Ευφυή Συστήματα Εκπαίδευσης. Τα συστήματα αυτά παρέχουν περιβάλλοντα διδασκαλίας που προσαρμόζονται στις ανάγκες και τις ιδιαιτερότητες του κάθε μαθητή, προσφέροντας ένα δυναμικό και έξυπνο τρόπο προσπόρισης γνώσεων, χωρίς την παρουσία εκπαιδευτή. Η γνώση του χαρακτήρα του μαθητή είναι σημαντική αφού δίνει στο σύστημα την ικανότητα να προσαρμόζει την εκπαιδευτική στρατηγική στις ιδιαιτερότητες του με σκοπό να του παρέχει εκείνες τις πληροφορίες του διδακτικού αντικειμένου που μπορούν να αφομοιωθούν πιο αποτελεσματικά τη συγκεκριμένη στιγμή.

Με άλλα λόγια αναπαριστά την τρέχουσα κατάσταση της γνώσης του διαδασκόμενου. Εννοείται ότι κάθε φορά το λεγόμενο Ευφυές Σύστημα Εκπαίδευσης μπορεί να προσαρμόζεται στις εκπαιδευτικές ανάγκες του κάθε μαθητή, παρέχοντας έτσι την δυνατότητα εξατομικευμένης μάθησης υψηλού επιπέδου. Πολύ σύντομα η εκπαιδευτική διαδικασία όπως την γνωρίζαμε με τον διδάσκαλο πάνω στην έδρα και τους διδασκόμενους από κάτω στα θρανία τους να παρακολουθούν το μάθημα που τους «παραδίδεται» και στη συνέχεια να εξετάζονται πάνω σε αυτό, θα είναι μια νοσταλγική ανάμνηση. Ήδη και το ελληνικό παιδαγωγικό ινστιτούτο προωθεί ταχύτατα την μεταφορά όλων των μαθημάτων, όλων των βαθμίδων εκπαίδευσης σε «ηλεκτρονική μορφή». Κάτι αντίστοιχο πραγματοποιείται και σε άλλους τομείς όπως η ψηφιοποίηση των θησαυρών του Αγίου Όρους και αργότερα των μουσείων μας, με στόχο αυτά να «σωθούν» ή καλύτερα να περάσουν σε έναν άλλο κόσμο καλύτερα ελεγχόμενο! Τελικά οι εικονικοί συνομιλητές μας από την άλλη άκρη της γης, η εικονική αίθουσα διδασκαλίας, το εικονικό εμπορικό κέντρο, μουσείο, πινακοθήκη, ο εικονικός τουρισμός είναι πραγματικότητες ενός νέου ψηφιακού κόσμου, μέσα από την οθόνη του υπολογιστή μας, στο σπίτι μας.

Κι αν αυτά ακούγονται μακρινά, κυρίως σε όσους δεν έχουν ιδιαίτερες γνώσεις πάνω στα θέματα πληροφορικής, μπορεί κανείς να στρέψει τη σκέψη του στην πιο γνωστή μας συσκευή, την τηλεόραση και τα ηλεκτρονικά μέσα ενημέρωσης, τα οποία μεταβάλλουν συνήθως τον κόσμο και τα γεγονότα μεγεθύνοντας ή υποτιμώντας τα, ανάλογα με την περίπτωση και κυρίως χρησιμοποιώντας ειδικά “φίλτρα” ακροαματικότητας και σκοπιμοτήτων. Έτσι δημιουργείται τεχνητή και ελεγχόμενη εικόνα για το τι συμβαίνει γύρω μας. Όπως είναι φυσικό δεν είναι δυνατή η εκτίμηση των γεγονότων στην πραγματική τους έκταση, αφού το οικογενειακό πρόβλημα ενός διάσημου τραγουδιστή, η το πρωινό ξύπνημα ενός παίκτη του big brother μπορεί να υπερκαλύψει ένα σημαντικό εθνικό ή κοινωνικό θέμα. Αν και η τηλεόραση ως ανακάλυψη είναι από τις πιο σημαντικές στο χώρο της επικοινωνίας στον αιώνα μας, η σημερινή κατάσταση όσον αφορά τη χρήση και το επίπεδο της πληροφορίας, που κάθε φορά προσφέρει, μας προβληματίζει όλους έντονα. Είναι γεγονός και τονίζεται από πολλούς ειδικούς επιστήμονες, ότι η οπτική πληροφόρηση μειώνει την επαγρύπνηση του θεατή.

Αυτό συμβαίνει γιατί τα μηνύματα κατευθύνονται χωρίς σχεδόν καμία επεξεργασία κατευθείαν στο υποσυνείδητο του ανθρώπου και γίνονται πολύ γρήγορα αποδεκτά αφού δεν απαιτούν προσπάθεια όπως θα γινόταν για παράδειγμα στην περίπτωση της ανάγνωσης ενός βιβλίου, ή ακόμη και μιας εφημερίδας. Η συναισθηματική επιπλέον συμμετοχή του θεατή, είναι και αυτή από πριν καθορισμένη. Για το τελευταίο θέμα, ήδη από την δεκαετία του ‘60, επιστήμονες είχαν τονίσει ότι η κινούμενη εικόνα προκαλεί τον θεατή να συμπορευτεί με την απεικονιζόμενη δράση μέσω του φαινομένου της «στερεοκινητικής επαγωγής». Πιο απλά, έχουμε ένα είδος «αιχμαλωσίας» μας, μπροστά στην οθόνη της τηλεόρασης ! Η επικοινωνία την οποία η τηλεόραση καλείται να υπηρετήσει κυρίως, για να καταστεί μια πολιτιστική και ουσιαστική εμπειρία, απαιτεί κριτική στάση. Οι περισσότερες από τις ψυχολογικές έρευνες αποδεικνύουν ότι η τηλεθέαση συνιστά ένα ιδιαίτερο είδος πρόσληψης πληροφοριών που παίρνει την μορφή μιας παθητικής εγκατάλειψης. Είναι μια μορφή ύπνωσης δηλαδή.

Ο Ουμπέρτο ‘Εκο έγραφε παλιότερα ότι η τηλεόραση είναι «ένας βολικός φορέας ψευδών υποβολών…, θεωρείται όργανο για ψευδή συμμετοχή, για ψευδή αίσθηση της αμεσότητας και για ψευδή αίσθηση της πραγματικότητας». Καθημερινά λοιπόν ένα πολύ μεγάλο μέρος της ανθρωπότητας ζει «παθητικά», απλά «κοιτάζοντας» ό,τι του προετοιμάζει με μεγάλη μάλιστα προσοχή, μια περιορισμένη μειονότητα ειδικών. Το πιο ενδιαφέρον είναι ότι όμηροι της εικόνας δεν είναι μόνο οι αυτοί που δεν έχουν πολλές επιστημονικές γνώσεις μα και οι λεγόμενοι «μορφωμένοι».

Στην πράξη ο μορφωμένος θεατής που έχει την ικανότητα καλύτερης κρίσης, «ταλαντεύεται μεταξύ μιας γλυκύτατης επαγρύπνησης και της συμμετοχής, ενώ οι μάζες με μικρή μόρφωση μετατοπίζονται γρήγορα σε μια κατάσταση συμμετοχής- σαγήνης». Φυσικά τα αποτελέσματα της τα νοιώθουμε όταν περνούν ώρες ολόκληρες για ανταλλαγούν λόγια μεταξύ των μελών μιας οικογένειας, και μιας ολόκληρης κοινωνίας που απομονώνεται καθημερινά. Το πιο απλό αλλά σημαντικό ίσως επιχείρημα ενάντια στην άποψη αυτή, είναι ότι πίσω από την κυριαρχία των εικόνων στην ενημέρωση και την επικοινωνία μας υπάρχει πάντα μια μικρή ελίτ ειδικών της παιδείας, και του marketing που όμως για να φθάσει στις θέσεις αυτές μορφώθηκε πάρα πολύ καλά με γραπτά σύμβολα, με πολλά βιβλία και συγγράμματα, έδωσε πολλές εξετάσεις, δοκιμάστηκε σκληρά και κατανόησε αφηρημένες έννοιες ή ιδέες και όχι εικόνες.

Η εποχή μας γενικότερα με τις υλικές ανέσεις που έχει προσφέρει στον άνθρωπο ευνοεί την ανάπτυξη μιας επίπλαστης εικόνας για τον κόσμο-μέσω των δελτίων ειδήσεων, το εαυτό μας-μέσω αστρολόγων ή ψυχαναλυτικών εκπομπών τύπου reality show και τον συνάνθρωπο-μέσω του «μεγάλου αδελφού». Το πιο ανησυχητικό είναι όμως ότι η κατάσταση αυτή έχει δημιουργήσει εθισμό και διάθεση για φυγή από την πραγματικότητα.

Οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές και η τηλεόραση ευνοούν το πέρασμα σε κόσμους τεχνητούς, την απομάκρυνση από τον συνάνθρωπο αλλά και την άξεστη, αχαλίνωτη εισβολή του πολιτισμού των διαφημίσεων και των life style περιοδικών, καταργώντας την ανάγκη για ενεργοποίηση της κριτικής σκέψης. Τελικά τόσο η τεχνητή ή πιο σωστά η διαμεσολαβημένη εικόνα της πραγματικότητας, όσο και η ανυπαρξία της καθαρής σκέψης, επιβάλλουν στο σημερινό άνθρωπο αναπόφευκτα μια ψευδή αναπαράσταση και του ίδιου του εαυτού του.

Έτσι δημιουργείται ένας ολόκληρος κόσμος επίπλαστος και επιφανειακός ενώ ο νους του ανθρώπου διαχέεται σε μια εξωτερικότητα και απομακρύνεται από την βαθύτερη θέα του. Η ανάγκη αντιμετώπισης των ηθικών προβλημάτων που η τεχνολογία προκαλεί, μας οδηγεί στην προσεκτικότερη προσέγγιση των ανθρωπιστικών σπουδών οι οποίες τα τελευταία χρόνια έχουν παραμερισθεί λόγω των τεχνοκρατικών αντιλήψεων που επικράτησαν. Μια πιο φιλοσοφική ή και πιο θεολογική προσέγγιση του βίου μας και του ρόλου μας πάνω στη γη ίσως να επαναφέρει την ισορροπία στην ξέφρενη και δυστυχώς καθοδηγούμενη πορεία που ακολουθούμε.

Δρ Κουτσογιάννης Κων/νος
Επ. Καθηγητής