Πριν μερικές δεκαετίες ο Νίκος Καζαντζάκης ακολουθώντας πιστά την Νιτσεϊκή του βιο-φιλοσοφία έλεγε ότι εμείς οι άνθρωποι είμαστε κάποιες παράξενες κι αλλόκοτες μηχανές “που τις τροφοδοτείς με ψωμί, κρασί, ψάρι, χόρτα και σου παράγουν αναστεναγμούς, γέλιο και όνειρα”. Με κέντρο την αντίληψη αυτή έχουν αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια μια σειρά από επιστημονικούς τομείς, που ασχολούνται κυρίως με τον εγκέφαλο προσεγγίζοντάς τον είτε σαν μοντέλο είτε σαν πεδίο μελέτης.

Η Βιοπληροφορική
Οι εξελίξεις στην Πληροφορική, στη Γενετική και την Ιατρική εισάγουν συνεχώς νέα δεδομένα στην ερευνητική προσπάθεια των επιστημόνων παγκοσμίως αφού ο μοναδικός τρόπος για τη μετατροπή αυτών των δεδομένων σε γνώση είναι διαμέσου της αυξανόμενης χρήσης συστημάτων ηλεκτρονικών υπολογιστών και ειδικότερα τις εφαρμογές πληροφορικής στις Βιολογικές Επιστήμες. Η «Βιο-πληροφορική» όπως έχει ονομασθεί, αρχικά στοχεύει στο σχεδιασμό εργαλείων λογισμικού, με σκοπό τη διευκόλυνση και την επιτάχυνση της βιολογικής, της ιατρικής και της φαρμακολογικής έρευνας. Στην συνέχεια όμως οι υπολογιστές συμπαρασύρουν στην ξέφρενη εξέλιξή τους και τις βιο-επιστήμες με τις οποίες συνεργάζονται, αφού μαθαίνουμε ότι σήμερα ήδη έχουμε την κατασκευή των πρώτων υπολογιστών «βδέλλας», προγόνων των μελλοντικών βιολογικών υπολογιστών, που θα αντικαταστήσουν την ηλεκτρονική μνήμη με ζωντανά νευρικά κύτταρα. Ο κεντρικός επεξεργαστής ενός τέτοιου υπολογιστή “μαθαίνει” και εξελίσσεται στα πρότυπα του εγκεφάλου, ενσωματώνοντας τις διαδικασίες της ζωής. Ο ηλεκτρονικός υπολογιστής γίνεται ψηφιακός «βιότοπος» με κανόνες και νόμους εξέλιξης.

Η Τεχνητή Νοημοσύνη – Ζωή
Η Τεχνητή Νοημοσύνη διατρέχει την πέμπτη της δεκαετία ως επιστήμη με στόχο την δημιουργία «σκεπτόμενων »μηχανών ή συστημάτων υπολογιστών με «ευφυή συμπεριφορά», έχοντας να παρουσιάσει εντυπωσιακές εφαρμογές. Μέσα σε ένα περιβάλλον όπως αυτό που περιγράφθηκε στην προηγουμένως, μπορεί σήμερα να αναπτυχθεί μια νέα μορφή Τεχνητής Νοημοσύνης, «η Ψηφιακή Ζωή». Ξεκινώντας από τα κυτταρικά αυτόματα, που είναι συστήματα ικανά να αναπαράγονται από μόνα τους, και χρησιμοποιώντας απλούς κανόνες συμπεριφοράς, φτάνουμε στα νευρωνικά δίκτυα, τα οποία αποτελούν υπολογιστική και προγραμματιστική προσομοίωση των νευρώνων του ανθρώπινου εγκεφάλου με δυνατότητα μάθησης μέσα από παραδείγματα. Ένα τέτοιο λογισμικό που βρίσκει λύσεις σε περιπτώσεις με σύνθετα ή ασαφή δεδομένα, είναι σε θέση να οργανώνεται με την πάροδο του χρόνου και με βάση τα δεδομένα αυτά, ενώ μπορεί ακόμα και να διορθώνει τα λάθη του. Για να ξεπεράσουν όμως τον εαυτό τους τα νευρωνικά δίκτυα, απαιτείται η τοποθέτησή τους σε ένα περιβάλλον Τεχνητής Ζωής και Κοινωνίας. Έτσι, αποκτούν τη μορφή του bot, ή agent και γίνονται προγράμματα-χαρακτήρες τα οποία κινούνται αυτόνομα, ανταποκρινόμενα σε γεγονότα που συμβαίνουν στο ψηφιακό τους οικοσύστημα. Κατόπιν, εισέρχονται σε ένα Δαρβινικό περιβάλλον φυσικής εξέλιξης και ανταγωνίζονται με άλλα όμοιά τους, για να επικρατήσει το ισχυρότερο. Η εξελικτική Πληροφορική που περιγράφουμε έχει ήδη δώσει εντυπωσιακά αποτελέσματα, καθώς χρησιμοποιείται σε συστήματα χρηματιστηριακών αποφάσεων και στο κυνήγι της καλύτερης τιμής στο ηλεκτρονικό εμπόριο. Οι μελλοντικές της δυνατότητες είναι πραγματικά αφάνταστες, γιατί ξεδιπλώνει μία δυναμική, την οποία η απλή ρομποτική κατασκευή δεν μπορεί να πλησιάσει: τη δυναμική της Tεχνητής Zωής.

Οι Νευροεπιστήμες
Από την άλλη πλευρά με δέος παρακολουθούμε και την ταχύτατη εξέλιξη της ομάδας των επιστημών που ονομάζονται «Νευροεπιστήμες». Εδώ μέσα από μια εξορθολογικοποιημένη προσέγγιση και ένα επιστημονικό πεδίο που διέπεται από συγκεκριμένους και αυστηρούς κανόνες λειτουργίας, τα νοητικά φαινόμενα εξηγούνται, με τη βοήθεια μιας μεθόδου καθαρά φορμαλιστικής και αντιμετωπίζονται ως λειτουργίες (λειτουργισμός). Αυτό που είναι σημαντικό πλέον δεν είναι το ‘τι είναι’ τα νοητικά φαινόμενα, αλλά το ‘πώς λειτουργούν’. Στο πεδίο αυτό επεξεργάζεται και το ερώτημα για τη σχέση του εγκεφάλου με τη νόηση. «Ο πληροφορημένος πολίτης του 21ου αιώνα για των μεν Θεολόγων το αλάθητο πάντα αμφιβάλλει, για των δε Νευροεπιστημόνων σπανίως!», αναφέρει χαρακτηριστικά ο καθηγητής Ανδρέας Παπανικολάου, Διευθυντής του τμήματος Κλινικών Νευροεπιστημών, στο Παν/μιο του Τέξας και συνεχίζει συνοψίζοντας τις απόψεις συναδέλφων του για το παραπάνω πρόβλημα: «Πρώτον, φαίνεται πως όλοι συμφωνούν στο ότι δεν υπάρχει πρότυπο περί ου ο λόγος, αν και κάποιοι διατείνονται ότι θα προκύψει αργά ή γρήγορα, πράγμα που σημαίνει ότι οι σχετικές εξαγγελίες των νευροεπιστημόνων δέον να προσεγγίζονται με την ίδια κριτική στάση που αντιμετωπίζονται αυτές των θεολόγων. Διαφορετικά μεροληπτούμε και δείχνουμε λογική ασυνέπεια η οποία στην επιστήμη είναι ανάλογη του αμαρτήματος στη θεολογία. Δεύτερον, κάποιοι υποστηρίζουν πως δεν χρειαζόμαστε παραγωγικό πρότυπο για να στηρίξουμε ή να δικαιώσουμε την πεποίθησή μας ότι ο εγκέφαλος παράγει ψυχισμό (νόηση), στην οποία περίπτωση πάλι διερωτώμαι πού τότε να την στηρίξουμε, δεδομένου ότι ως επιστήμονες (όπως και οι Θεολόγοι) δεν μπορούμε να επικαλεστούμε το πίστευε και μη ερεύνα»…

Η Γνωσιακή Επιστήμη
Οι επιστήμη της Πληροφορικής, των Νευροεπιστημών όμως απαρτίζουν, μαζί με άλλες, την Γνωσιακή Επιστήμη, η οποία συγκεφαλαιώνει μια προσπάθεια να εξηγηθούν επιστημονικά οι νοητικές λειτουργίες του εγκεφάλου. Οι βασικές παραδοχές της Γνωσιακής Επιστήμης είναι οι εξής: α. Η νόηση ταυτίζεται με τη λειτουργία της, και β. Η λειτουργία ταυτίζεται με τον υπολογισμό. Η Γνωσιακή Επιστήμη αποτελεί έτσι ένα επιστημονικό πεδίο των τελευταίων δεκαετιών, το οποίο, παράλληλα με τις εξελίξεις και την αρωγή και των άλλων επιστημών που περιλαμβάνει, πρεσβεύει ότι είναι δυνατόν να αποκρυπτογραφήσει και να εξηγήσει επιστημονικά την φύση των νοητικών φαινομένων, στη βάση κυρίως του μοντέλου της λειτουργίας των ηλεκτρονικών υπολογιστών.

Η Φιλοσοφία
Η σύγχρονη τώρα φιλοσοφία που συνήθως συνθέτει το νέο κάθε φορά κοσμοείδωλο, όπως αυτό διαμορφώνεται από τα πορίσματα που προσφέρουν οι επιμέρους επιστήμες και καθορίζει κατ’ αυτόν τον τρόπο τη θέση του ανθρώπου εντός αυτού, ενώ παράλληλα είναι αυτή που θέτει τα όρια στην απολυτοκρατία που μπορεί να απορρέει από την απόλυτη πίστη στην επιστήμη, καλείται σήμερα να επεξεργαστεί τα επιχειρήματα επιστημών όπως η Βιοπληροφορική, η Τεχνητή Νοημοσύνη, οι Νευροεπιστήμες και η Γνωσιακή Επιστήμη και να τα αναδιατυπώσει με τέτοιο τρόπο, ώστε να τα ανασυγκροτήσει, να εντοπίσει, εάν υπάρχουν, κάποια θεωρητικά ή μεθοδολογικά προβλήματα και να οδηγήσει σε αποσαφήνιση και διαφωτισμό της ανθρώπινης σκέψης γύρω από αυτά.
Συνοψίζοντας διαπιστώνουμε ότι σε αντίθεση με την άποψη του Καζαντζάκη, ακόμη και σήμερα με κέντρο «το θαυμαστό όργανο» που ονομάζεται εγκέφαλος, σκιαγραφούμε τα όρια της σχέσης που μπορεί να υπάρξει μεταξύ των επιστημονικών επιτευγμάτων με την πανάρχαια προσπάθεια να κατανοηθούν η νόηση, και η ίδια η ζωή, που αποτελούν τα κλασικά υπαρξιακά μας ερωτήματα.

Δρ Κων/νος Κουτσογιάννης
Επικ. Καθηγητής